به گزارش تابناک،در این مقاله، با تکیه بر آیات قرآن، روایات تاریخی و نظرات علمای اسلامی، به بررسی ماهیت، زمینه تاریخی، و کارکرد این لقب می‌پردازیم تا روشن شود آیا این عنوان صرفاً یک مفهوم تشریفاتی و قانونی است یا معانی عمیق‌تری دارد.


زمینه تاریخی لقب «ام المومنین»
لقب «ام المومنین» در آیه شریفه ۶ سوره احزاب ذکر شده است: «النبی اولی بالمومنین من انفسهم و ازواجه امهاتهم» (ترجمه: پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسرانش مادران آنها هستند). این آیه در سال پنجم هجری قمری و در مدینه منوره، در دوره‌ای حساس از تاریخ اسلام، نازل شده است؛ زمانی که پیامبر (ص) درگیر جنگ احزاب بود و جامعه اسلامی در حال شکل‌گیری و تثبیت بود. در این سال، همسرانی که در کنار پیامبر زندگی می‌کردند، شامل عایشه،‌ام سلمه، حفصه و زینب بودند؛ همه این زنان در آن زمان جوان و پیش از پیری بودند.

این لقب، اما، در زمان حضور حضرت خدیجه (س)، همسر اول و تنها پیامبر(ص) در مکه، به کار نرفته است. خدیجه(س)  که در سال ۶۱۹ میلادی (۸ سال پیش از سال پنجم هجری) درگذشت، در سوره‌های مکی مانند طه، فرقان، ضحی و کوثر که در دوران حضور پیامبر(ص)  در مکه نازل شدند، به شکل دیگری مورد خطاب قرار گرفته است. این تفاوت در رویکرد قرآنی، نشان‌دهنده زمینه‌های متفاوتی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.

دیدگاه‌های علمای اسلامی درباره لقب «ام المومنین»

بر اساس منابع تاریخی و دینی اهل سنت، لقب «ام المومنین» به‌منظور مشخصی در قرآن به کار رفته است. علمایی مانند شافعی در کتاب «احکام القرآن» (جلد ۱، صفحه ۱۶۸) تأکید کرده‌اند که این لقب شامل تمامی معانی و آثار مادری نیست، بلکه تنها به معنای تحریم ابدی ازدواج با همسران پیامبر پس از رحلت ایشان است. به عبارت دیگر، این عنوان نه یک فضیلت مطلق، بلکه یک قاعده حقوقی و اجتماعی بوده است که هدفش جلوگیری از ازدواج مجدد این زنان پس از پیامبر بود.

این دیدگاه توسط دیگر بزرگان اهل سنت، از جمله طبری (۳۱۰ ق)، ابن مسعود البغوی (۵۱۶ ق)، سیوطی (۹۱۱ ق)، ابن الجوزی الحنبلی (۵۹۷ ق)، ابن زمینین (۳۹۹ ق) و البیهقی (۴۵۸ ق)، تأیید شده است. آنها معتقدند که لقب «ام المومنین» صرفاً برای جلوگیری از هرگونه احتمال ازدواج مجدد این زنان پس از پیامبر وضع شده و هیچ جنبه ارثی یا محرمیتی ندارد؛ به‌طوری‌که ازدواج با فرزندان این زنان جایز است، در حالی که ازدواج با فرزندان واقعی یک مادر حرام است.

ابن العربی المالکی (متفاوت با ابن عربی نویسنده «فصوص‌الحکم») نیز در کتاب «احکام القرآن» (جلد ۳، صفحه ۵۴۲) تأکید کرده که «ام المومنین» به معنای «مادر مردان مؤمن» است، نه «مادر زنان مؤمن». او این نظر را با استناد به نقل عایشه در کتاب «الطبقات الکبری» ابن سعد (جلد ۸، صفحه ۶۵) تقویت می‌کند؛ جایی که عایشه در پاسخ به زنی که او را «مادر» خطاب کرد، گفته است: «من مادر تو نیستم، من مادر مردان شما هستم.»

تأکید آیه ۵۳ سوره احزاب

برای تأکید بر این کارکرد، آیه ۵۳ سوره احزاب نیز وارد می‌شود: «ولاتنکحوا ازواجه من بعده ابدا» (هرگز پس از پیامبر، زنانش را به نکاح درنیاورید). ابن کثیر (۷۷۴ ق) در تفسیر خود (جلد ۶، صفحه ۴۵۵) شان نزول این آیه را این‌گونه شرح می‌دهد: طلحه بن عبیدالله اظهار کرده بود که اگر پیامبر فوت کند، قصد دارد با عایشه ازدواج کند. این آیه در پاسخ، تحریم ابدی ازدواج با همسران پیامبر را دوباره تأیید کرده است. بنابراین، لقب «ام المومنین» به‌طور مشخص برای همسران جوان پیامبر در سال‌های ۵ تا ۱۱ هجری قمری وضع شده و هیچ فضیلت یا مقامی ذاتی را به آنها اعطا نمی‌کند.